Już kilka dni po zajęciu Landsberga przez Rosjan przyjechali doń polscy kolejarze z Wągrowca, którzy stanowili obsługę parowozu ciągnącego radziecki transport wojskowy. To oni i przybyli nieco później ich koledzy z Gniezna sprowadzili do tego miasta nad Wartą, które dzisiaj nazywa się Gorzowem Wielkopolskim, pierwsze ekipy pionierów.

Dochodziła godzina 6 w mroźny wtorek, 30 stycznia 1945 roku, gdy w mieszkaniu przy Horst-Wessel-Strasse 75 w Landsbergu nad Wartą rozległ się dźwięk dzwonka u drzwi. Poszedł je otworzyć Kurt Ehrhardt, nocujący w swym mieszkaniu żołnierz Volkssturmu, a w cywilu główny księgowy zlokalizowanej na tutejszym Zamościu fabryki juty Max Bahr AG, największych w Landsbergu zakładów przemysłowych. Przed drzwiami na klatce schodowej stał nastolatek w mundurku członka Hitlerjugend.

– Heil Hitler! – wrzasnął, wyrzucając rękę w nazistowskim pozdrowieniu. – Kobiety i dzieci natychmiast na dworzec!

A więc ewakuacja. A przecież jeszcze przed kilkoma godzinami (późnym wieczorem 29 stycznia) landsberski radiowęzeł informował słuchaczy, że nie ma powodów do niepokoju i potrzeby ewakuowania miasta. Tymczasem powiatowe kierownictwo NSDAP musiało już w poniedziałek wiedzieć, że czołowe oddziały Armii Czerwonej znajdują się w odległości około 20 kilometrów od rogatek Landsberga, czyli dzisiejszego Gorzowa Wielkopolskiego.

Dieter Erhardt, syn Kurta, we wspomnieniach z lat dzieciństwa "Landsberg nad Wartą i ja" pisał: "Według moich odczuć Landsberg nad Wartą, każda ulica, dzielnica, w której mieszkaliśmy, i właściwie wszystko, co nas otaczało, powodowało, że nasze dzieciństwo stało się niezapomniane". To było miasto nie tylko pięknych budynków, ale także licznych parków, które Ehhardt nazywa zielonymi płucami Landsberga. Po jego ulicach kursowały tramwaje, a podczas drugiej wojny światowej pojawiły się nań także trolejbusy.

"Po Bożym Narodzeniu [1944 roku – przyp. L. A.] szkół już nie otwarto. Do kuratorium dotarło chyba, że nie ma to już sensu. Ilse i ja bawiliśmy się na śniegu. Między innymi zjeżdżaliśmy na naszych nartach z leżącej na skos od Horst-Wessel-Strasse dziesięciometrowej górki w parku Lützowa. [...] Matka i bacia przygotowywały ewakuację" – wspominał Dieter Ehrhardt, który w 1945 roku miał dziesięć lat, a jego siostra Ilse siedem. Ich ojciec, jako volkssturmista służący w schronie bojowym 894. koło niedalekiej wioski Trebisch (Trzebiszewo), na 29 i 30 stycznia dostał urlop i spędzał go w swoim mieszkaniu z rodziną.

"Już 29 stycznia 1945 roku – pisał dalej Ehrhardt – w Landsbergu panował chaos. Przyczyniały się do niego grupy uchodźców, kręcące się oddziały Wehrmachtu, spieszący we wszystkich kierunkach członkowie kierownictwa NSDAP. Jednocześnie wszyscy świadkowie tych wydarzeń potwierdzają, że wieczorem 29 stycznia nikt w Landsbergu nie wiedział, jaki los czeka jego mieszkańców w najbliższych dniach".

Gdy następnego dnia o szóstej rano dzwonek u drzwi zbudzi Dietera Ehrhardta, skończy się jego dzieciństwo. "Na dworze panował dziesięciostopniowy mróz. Ubraliśmy się" – wspominał po latach Dieter. Jego ojciec spakował do zawczasu przygotowanych plecaków z juty najbardziej potrzebne rzeczy, przede wszystkim dwa dziecięce kocyki i ciepłą bieliznę. I bladym świtem w tamten styczniowy wtorek rodzina Ehrhardtów opuściła swoje mieszkanie w budynku przy Horst-Wessel-Strasse.
Plecaki załadowali na sanki i odprowadzeni przez Kurta w mundurze volkssturmisty na dworzec szli: Dieter i jego siostra Ilse oraz ich mama i babcia. Przechodząc przez Gerloffbrücke (jedyny w mieście most drogowy), z prawej jego strony na ciemnym jeszcze niebie zobaczyli łunę płonącego Friedebergu (Strzelec Krajeńskich), podpalonego przez czerwonoarmistów miasteczka oddalonego od Landsberga o 25 kilometrów.

O ósmej rano byli przed dworcem kolejowym. Na placu walały się w śniegu porzucone sanki. Ich cała piramida zalegała też hol dworca. "Leżały jedne na drugich, jak stos na podpalenie – wspominał dalej Dieter.
– Rzuciliśmy nasze sanie na ten stos [...] i zostaliśmy skierowani w górę, na peron, na którym stał już kolejny pociąg gotowy do odjazdu. I znów okazało się, że Bóg czuwa nad naszą rodziną: pociąg ten miał zostać skierowany do Halle, [a więc] tam, gdzie mieszkała siostra ojca i jej mąż.

Oznaczało to, że jeśli nie zostaniemy zatrzymani przez jakieś bombardowanie, to jeszcze tego samego wieczora, 30 stycznia, zapukamy do ich drzwi. Wsiedliśmy i załadowaliśmy plecaki. Mieliśmy jeszcze trochę czasu. Pociąg miał odjechać dopiero wtedy, kiedy – zdaniem kolejarzy – nie da się już doń nikogo wcisnąć".

W końcu w kłębach pary i dymu pociąg ewakuacyjny ruszył w kierunku Küstrina (Kostrzyna). Na peronie landsberskiego dworca został Kurt Ehrhardt, który przeżyje najbliższe dni i wkrótce połączy się z rodziną.

Tymczasem z dworca w Landsbergu odjeżdżały kolejne, przepełnione do granic możliwości pociągi ewakuacyjne. Uciekano również saniami i wozami konnymi, a niektórzy nawet piechotą, brnąc w sięgającym kolan śniegu. "Ranni żołnierze uciekali ze szpitali o kulach w kierunku na Wieprzyce [obecnie zachodnią dzielnicę Gorzowa, a w 1945 roku wioskę przylegającą do miasta – przyp. L. A.]. Polacy opuszczali obozy i szukali schronienia w mieście. Niemcy zrobili się bardzo uprzejmi, zapraszali do siebie, by z nimi zamieszkać i w razie czego bronić ich" – wspominał Stanisław Mochol.

Historycy szacują, że w ówczesnym Landsbergu przebywało około 800 Polaków, którzy zatrudnieni byli głównie w miejscowym przemyśle pracującym na potrzeby wojny, między innymi w zakładach Max Bahr AG i na budowie fabryki chemicznej koncernu IG Farbenindustrie oraz w tych jego wydziałach, w których podczas wojny uruchomiono już produkcję.

Pochodząca z Łodzi Truda Eckerdorf-Zawiejska, pół Polka, pół Niemka (mimo swego pochodzenia została później sekretarką pierwszego polskiego prezydenta Gorzowa Wielkopolskiego Piotra Wysockiego), była zapewne ostatnią osobą, która późnym popołudniem lub raczej już wczesnym wieczorem 30 stycznia 1945 roku przeszła przez most Gerloffa. Wraz z matką i synem odprowadziła na dworzec kolejowy szefa łódzkiej firmy, którą pod koniec 1944 roku ewakuowano z Litzmannstadt do Landsberga. W drodze powrotnej, gdy tylko przeszli przez most, saperzy niemieccy wysadzili go w powietrze.

W kilku najbliższych godzinach do miasta dotarli żołnierze z oddziałów wchodzących w skład radzieckiej 5. Armii Uderzeniowej generała Nikołaja Bierzarina, którzy nad ranem 31 stycznia zajęli Landsberg. Na peryferiach miasta doszło do lokalnych potyczek, ale bitwy o miasto nie było.

"Rosjanie są w mieście. Wyszłam do mleczarni po mleko dla dzieci, ale otrzymałam już tylko maślankę. Wiele ludzi na ulicach. Na jednym ze skrzyżowań stoi rosyjski posterunek. Wszyscy zachowują się spokojnie" – wspominała miejscowa nauczycielka Lora Irrang. Ale ten spokój prysnął, gdy czerwonoarmiści ruszyli plądrować domy. Zdaniem Gertraudy Helle, już w pierwszych godzinach pobytu w mieście czerwonoarmiści spalili budynek mieszczący redakcję i administrację miejscowej gazety "Landsberger General-Anzeiger". Po kilku godzinach płonęły kolejne budynki, głównie w śródmieściu. "Przez okno w kuchni widziałam nasz kościół Mariacki pośrodku płomieni" – wspominała pani Helle. Ale – dodajmy – płomienie świątyni tej nie tknęły. Ocalały też inne kościoły.

Jednocześnie żołnierze radzieccy polowali na Niemki. Na początku lutego gwałty były wręcz na porządku dziennym. "Ja musiałam grać na pianinie, a oficer kierował na moje trzęsące się ręce pistolet. Pianino miało zagłuszyć krzyki mojej przyjaciółki [gwałconej] w pokoju obok" – to kolejny fragment wspomnień pani Helle, po wojnie zamieszczonych w czasopiśmie "Heimatblatt".

Mimo że czerwonoarmiści spalili część śródmieścia, większość zabudowy Landsberga ocalała. Zarówno oficerowie i podoficerowie, jak i szeregowcy rabujący z mieszkań przeróżne dobra, mogli zobaczyć jak żyją przeciętni Niemcy. I wyposażenie landsberskich mieszkań porównać z wyglądem mieszkań ich rodzin gdzieś w Związku Radzieckim. Nawet tym w Moskwie daleko, bardzo daleko było do wyglądu niemieckich mieszkań...

Leszek Adamczewski
„Twój TYDZIEŃ WIELKOPOLSKI”
foto Hak

Dodaj komentarz:

Komentarze:

80 rocznica polskiej administracji

W 2025 roku przypada 80 rocznica ustanowienia polskiej administracji w Gorzowie Wielkopolskim. Z tej okazji w tym roku Dzień Pioniera ... <czytaj dalej>

Cynizm i manipulacja

Kiedy myślisz, że władze miasta nie mogą wymyślić już nic głupszego, przychodzi Gorzów Wielkopolski i mówi: "Potrzymaj mi wodomierz". Nowy pomysł, ... <czytaj dalej>

Umowy koalicyjne bez podstaw prawnych

Samorządowe "umowy koalicyjne": polityczna konieczność czy wypaczenie demokracji? W samorządach, w których w ostatnich wyborach Koalicja Obywatelska nie wprowadziła swojego prezydenta/wójta/burmistrza, ... <czytaj dalej>

Bezrobocie w górę

W lutym w Gorzowie było zarejestrowanych 1 508 bezrobotnych; ich liczba wzrosła o 62 osoby; wyrejestrowano 358 osób, zarejestrowano 420. ... <czytaj dalej>

To nie miało prawa się wydarzyć

aktualnie nie ma żadnej czynnej sondy

Blogujesz? Rób to lokalnie!
Wystarczy jedno kliknięcie w egoBlog

Masz problem?
Napisz do eksperta egoEkspert

Żadna sprawa nie zostanie bez odzewu. Daj znać na eGo Forum

To miasto jest upadłe mentalnością jego mieszkańców do której doprowadził deszczowiec oraz portal kluwaka gorzowianin codziennymi głupawymi in <czytaj dalej>

Trwa wycinka dziś złodzieja rana drzew wzdłuż z myśliborskiejnaz do Małyszyna. Wszystkie zaznaczone na czerwonym rana jak leci 100 letnie dęby <czytaj dalej>

W magistracie rządzą de..le.a na jego czele stron osioł wybrany przez beee barany mieszkańców którzy ideee poglądy i rozeznanie mają na podst <czytaj dalej>

Schody donikad zrobią i nitkę na dworzec (przebudowa za minimum 60mln tramwaj żeby pod dworzec do którego jest 200m od przystanku specjalnie zajez <czytaj dalej>

I nie zapomnij pita rozloczyc w Gorzowie mieszkańcy deszczna żeby gorzowskie drogi budować pod kolejnybdyskont zagraniczny w osiedlu piaski <czytaj dalej>